Я не знаю своих родителей.
Я представлял их в прекрасном образе.
Словно они очень милосердны, очень красивы… Но оба бессильны… Очень медленно, едва слышно разговаривают в какой-то пасмурной комнате, их слова непонятны…В трубе свистит ветер и слышится страшный и мелодичный звук курая… Или они лежат где-то на поле далеко друг от друга. Опять же бессильные…Их накрыли тонкие полотна… Ветер колеблет их, свистит… Темно… Слышится звучание курая, но кто играет-не видно…
Смерть мне казалось такой.
Не мог думать лишнего, только боялся.
Мой дедушка не любил меня.
Я помню как он несколько раз говорил:
-Ты, мальчишка, хорошим не вырастишь!
Я очень переживал из-за этого. Уходил в укромное место и плакал. Моя душа терзалась, потому я буду плохим, а другие хорошими.
Я хотел быть хорошим. Я долго думал и пытался понять, что нужно сделать, чтобы стать «хорошим».
Мой дедушка никогда не ругал рабочего Файзуллу.
«Он наверное хороший,»- думал я, но не понимал, что же в нём хорошего. На руках раны, один палец кривой, один глаз белёсый, сам всегда ругается….
Но всё же, я не мог говорить о нём, как о плохом человеке: если бы он был плохим, дедушка обязательно поругал бы его.
Мы во время посевной ходили с ним в поле.
Тётушка очень рано будила меня. Она, не сердясь:
-Вставай, дитя моё… вставай, — говорила.
Я её любил; старался поскорее открыть глаза и быстрее встать.
Часто, когда мы выходили в поле, солнце только начинало виднеться из-за леса. В это время я уже не хотел спать и мне было очень хорошо.
Иногда дядя Файзулла, посмотрев на меня белёсым глазом, твёрдым своим голосом говорил:
-Как дела, галка? Просыпаешься?
-Просыпаюсь,- отвечал я.
-Если бы у тебя была мама,так рано бы не будила. Вот как своим дочерям подолгу спать позволяет!- говорил дядя Файзулла.
-Они ведь девочки,- отвечал я. Он мне стоя:
-Да уж, девочки!- говорит и целый день со мной не молвит ни слова…Он пашет, я за ним бороную… Хоть его грязная спина и чёрные плечи целый день были у меня перед глазами, меня это не смущало. Может быть меня успокаивало то, что передо мной сильный и большой человек, который не обижал меня. В это время я не боялся. Лошади всё ещё шагают, всё ещё идут по мягкой белой земле. Бремя одного из них издаёт очень тонкий, словно стонущий звук, скрипит…
Люди вокруг нас, как и мы- трудятся на поле, отовсюду слышны звуки, кричит человек, ржёт лошадь. Ни один из здешних звуков не звуки беспокойства, не звуки игры или веселья, а звуки работы, возникшие между мыслями и надеждами.
Человек, проходивший рядом с нами, не хотел начинать разговор, поэтому лишь кричал дяде Файзулле:
— Не утомляй мальчишку!
Он оборачивался на меня и говорил:
-Этот мальчик- парень уже.
И не направляя своего взгляда на прохожего, гнал лошадей.
Я немного порадовался. Грязная спина и чёрное плечо дяди Файзуллы казались мне ещё милее прошлого. После длительной работы он мне:
-Галка! Хочешь есть?
Чтобы я не ответил, он не обращает внимание- мы всё равно делаем перерыв.
Во время еды я смотрю на его кривой палец; стесняюсь, что он это заметит. После сытной трапезы мы оба произносим молитву, дядя Файзулла говорит : «Изобилие Аллаха», и проводит руками по лицу, я делаю тоже самое за ним.
Через некоторое время после молитвы он спрашивает:
-Как дела, не устал?
Я не говорю о своей усталости и всегда отвечаю:
-Нет, не устал.
После этого он особо не разговаривает.
-Когда у лошадей закончится овёс,разбудишь меня…- говорит, вытягивает спину и очень быстро начинает храпеть- засыпает… Я сижу один. В это время мне становится очень скучно.
Все рабочие в округе отдыхают. Нет никого, кто был бы на ногах. Только где-то ходят две-три лошади, словно о чём-то секретничают. Природа ещё не ожила. Из птиц чирикают только воробьи и скворцы, или пролетает грач, каркая своим невзрачным голосом. Из-за его неприятного голоса лошади перестают есть и начинают смотреть по сторонам, если я не понимаю происходящего, то вопросительно смотрю на дядю Файзуллу. Он лежит и храпит, видимо спит. Но из-за ресниц виднеются глаза, как будто оба белёсые, движутся. Я снова боюсь… Однажды, когда я смотрел на него, он резко открыл рот и засмеялся. Ах, этот неприятный смех! Совсем меня испугал, волосы встали дыбом, казалось, что меня облили ледяной водой. Из-за своего страха я подвинулся от него немного подальше.
После этого случая я больше не смотрел в его сторону, когда он спал, а глядел в сторону деревни. На горе рядом с деревней вдали были видны две ветряные мельницы. Они запутали моё сознание. Мне казалось, что они живые. Мельницы спокойно стояли, иногда выдвигая свои рога, как будто что-то слушали. В это время они похожи на каких-то существ, как козлы. Или они как дети треплют свои рукава, весело шумят… Ах, как эти «дети» беспокоили меня. В это время слышались звуки однообразного чавканья лошадей, храп дяди Файзуллы, звуки игры на курае между веянием ветра и мне казалось, что рядом папа и мама. Только я их не видел…
Когда дядя Файзулла просыпался, то говорил:
-Давай закончим и поедем домой…
Он говорил это, чтобы поднять мне настроение. Мы работали до вечера, опять не разговаривая.
Но в это время он себе под нос напевал мелодию. Мне становилось веселее.
Когда мы возвращались в деревню, солнце уже опускалось, краснело. Мы проезжали рядом с мельницами, я уже не беспокоился: дядя Файзулла тихонько поёт, я еду и слушаю. На его песни я смотрел с большим смыслом, какой-то загадкой, находил в них огромную истину.
В одной из своих песен он пел:
«Ночами горько плачет
Девица-красавица»
Я всю дорогу думал об этом: «Почему она ночами так горько плачет?» Они все так плачут ночами напролёт? Чувствуют ли это их матеря, успокаивают ли их? Надо бы их поддержать, а не ругать. Они же не виноваты: дядя Файзулла их тоже не ругает, а поёт, жалея их…»
Мой дедушка сам отворяет нам ворота, и тётушка, и Гульниса с Фатимой тоже здесь.
Тётушка с добротой говорит про меня дяде Файзулле:
-Ты наверного утомил моего Хасана, дурак!
А мне:
-Давай умывайся быстрее, есть наверное уже хочешь, дитя моё…- говоря эти добрые слова, она встречала меня. Дедушка говорит:
-Не балуй, не балуй его, Файзулла! Ну как, не ленится, не отвергается ли от работы? Или я его!..
Тётушка ему злясь:
-Всё,хватит, бестолковый! Говоришь тут, душу ребёнку портишь…
На мои глаза накатываются слёзы, едва держусь, не плачу.
Дядя Файзулла:
-Мальчик уже парень, только жениться осталось…- говорит.
Тётушка хлопает меня по спине, смеётся,я от стеснения захожу домой.
Пока я умывался, Гульниса и Фатима, перебивая друг-друга, рассказывали мне последние новости: куда с мамой в гости ходили, как ворона начала утят забирать, какие игрушки попросил их отец на ярмарку привезти,- пытаются быстрее успеть рассказать.
Вечер проходит быстро, утром опять будит тётушка, снова стараюсь быстрее встать…
Посевная уже закончилась… Однажды дядя Файзулла ушёл домой болезненный. После этого я видел его жену один-два раза. Она приходила просить деньги у моего дедушки. Его жена была выше его, красивее его, но её одежда была худой. Вот у тётушки прекрасные платья!
Однажды в пятницу мы с тётушкой, Гульнисой и Фатимой пошли в лес за ягодами. Тётушка надела на меня новую рубашку, штаны, небесно-голубую тюбетейку. Гульниса с Фатимой тоже были одеты очень хорошо. День был замечательным, безоблачным, лес на равнине, весь в зелени и цветах, очень светло, жарко. Запах деревьев и цветов наполняют всю душу, успокаивают; разные соловьи, как Гульниса и Фатима, которые когда прихожу с поля, второпях рассказывают мне новости, поют в один голос мелодии с самой тонкой струны, из разных голосов получается удивительно красивая песня: звук течения реки вдалеке, тоненький смех какой-то девушки, колыбельные мелодии, крик пастуха издалека, песни счастья, играющие в небе, звуки курая, бесконечная красота, чистота, мелодии высоты… В это время мои родители как будто где-то там очень далеко радуются…
-Хасан, Гульниса, вы без меня далеко не ходите, заблудитесь…- говорит тётушка. Она в своём розовом платье, с красивым личиком похожа на большой цветок, крайне прелестная!.. В некоторых местах для того, чтобы ветки деревьев не ударялись об неё, я держу их, пока она проходит, это маленькая услуга, оказанная мною для неё, приносит мне душевную радость… Хочется подстелить под её ноги цветы…
Когда мы возвращались домой, воротилось стадо. Дедушка стоял у ворот очень грустный,- он даже не удивлялся собранным нами ягодам. Он не хвалил и не обнимал Гульнису с Фатимой. Он остался разговаривать с тётушкой, мы зашли домой. Дверь была открыта. Потом я услышал, как тётушка, переживая заходила и сказала:
-Умер оказывается, бедняга!..
Когда она зашла домой, то сказала:
-Ваш дядя Файзулла умер…
Гульниса и Фатима вместе спросили:
-Мама, он правда умер? Мама, он почему умер, а?
Ни я, ни тётушка не знали что ответить на эти вопросы. Тётушка сказала:
-Конечно правда… Про ложь не болтают…
Они особо не расспрашивали, тётушка об этом нам больше ничего не рассказала. Но моя радость пропала, дядя Файзулла глубоко засел в мою душу…
Ещё долгое время в этой пасмурной комнате лежали не два, а три бессильных человека: все трое едва, очень медленно разговаривают на непонятном языке, в трубах свистит ветер, на подоконнике слышится страшное мелодичное звучание курая… Или где-то на неизвестном поле, далеко друг от друга лежат не два, а три человека. Их накрыли тонкие полотна… Ветер колеблет их, свистит… Темно… Слышится звучание курая, но кто играет-не видно…
Мин ата-анамны белмим.
Аларны бик шәп киенгән сурәттә фараз кыла идем.
Гүя алар бик шәфкатьле, бик матурлар… Тик икесе дә хәлсезләр… Әллә нинди, караңгылы-яктылы бүлмәдә бик әкрен, бик көчкә генә сөйләшәләр, сүзләре аңгарылмый… Морҗада җил сызгырып тора, һәм куркынычлы, һәм моңлы курай уйнаган тавыш ишетелә… Яисә алар әллә кайда кырда, бер-берләреннән ерак яталар. Тагын ук хәлсезләр… Өсләренә нечкә чаршаулар ябылган, күтәрелеп, өрелеп торалар… Чаршауларны җил селкетә, җил сызгыра… Караңгы… Курай тавышы ишетелә, кем уйнаганы күренми…
Үлем миңа шулай тоела иде.
Артыгын уйлый алмый, курка гына идем.
Дәдәм мине яратмый иде.
Аның берничә мәртәбә:
– Син, малай, яхшы булмассың! – дигән сүзләре хәтеремдә.
Мин моңар бик борчыла идем. Аулакка китеп елыйдыр идем. Башкаларның яхшы булып та, үземнең начар булачагыма күңелем әрни иде.
Минем яхшы буласым килә иде. «Яхшы» булыр өчен нишләргә кирәк икәнлеген төрлечә уйлый вә аңларга тырыша идем.
Хезмәтче Фәйзулла агайны дәдәм бер дә орышмый иде.
Мин аны: «Яхшыдыр ахрысы…» дип уйлыйм, ләкин нәрсәсе яхшы икәнлеген белә алмый аптырыйдыр идем. Куллары яргаланган, бер бармагы кәкре, бер күзе аклы, үзе һәрвакыт атларның аналарын сүгә…
Шулай да мин аның турысында начар дип хөкем йөртә алмый идем: начар булса, әлбәттә, дәдәм орышыр иде.
Без чәчү вакытында аның белән кырга, чәчәргә йөридер идек.
Җиңгәем мине бик иртә уята торган иде. Ул миңа ачуланмыйча гына:
– Тор, балакаем… тор, – ди иде.
Мин аны сөядер идем; күзләремне көчкә булса да ачып, тизрәк торырга тырыша идем.
Күп вакытта, без кырга чыккач кына, урман артыннан кояш күренә башлый иде. Бу вакытта инде йокым ачыла, рәхәтләнеп китәм…
Кайчагында Фәйзулла агай миңа аклы күзен генә әйләндереп, калын тавышы белән:
– Нихәл, чәүкә? Йокы ачыламы? – ди.
– Ачыла, – дим.
– Анаң булса, мондый иртә уятмас иде шул. Әнә ничек үзенең кызлары рәхәтләнеп йоклап калдылар! – ди.
– Алар бит кызлар, – дим. Ул басып кына:
– Кызлар шул! – ди дә, көн буе минем белән бер сүз дә сөйләми… Ул сукалый, мин аның артыннан тырмалыйм… Аның киң вә керле аркасы белән кара җилкәсе көне буена минем күз алдымда йөрсә дә, минем аңар эчем пошмый иде. Бәлки көчле вә зур бер кешенең мине бер дә борчымый гына алдымнан йөрүе мине тынычландыра иде. Бу вакыт мин курыкмый идем. Атлар йомшак туфрак өстеннән
һаман атлыйлар, һаман баралар. Берсенең камыты бик нечкә ыңгырашкан төсле тавыш бирә, шыгырдый…
Төрле якта кешеләр безнең кебек үк җир каера, мыжгып хәрәкәтләнеп торалар, аннан-моннан тавышлар ишетелгәли, кеше кычкыра, ат кешни… Мондагы тавышлар бере дә эч пошу тавышлары түгел; уйнау, күңел ачу тавышлары да түгел, уй вә өметләр арасыннан чыккан эш тавышлары.
Җиребез башыннан узган кайсы кеше, сүз кушмый үтмәс өчен, Фәйзулла агайга:
– Малайны арытма! – дип кычкыра.
Ул миңа әйләнеп карый да:
– Малай егет ул, – ди. Янә тегеңәр карамый, атларны әйди…
Мин азрак шатланам. Фәйзулла агайның керле аркасы, кара җилкәсе миңа тагын сөйкемлерәк күренә. Байтак эшләгәч инде, ул миңа:
– Чәүкә! Ашыйсы киләме? –ди.
Мин ни дип әйтсәм дә, ул аңар әһәмият бирми – тынарга туктыйбыз.
Ашаганда мин аның кәкре бармагына карамыйм; үзе күрердән оялам. Ашап туйгач, икебез дә дога кылабыз, Фәйзулла агай: «Аллаһым бәрәкәт», – дип бит сыпыра, мин дә аның артыннан шулай әйтәм.
Бәгъзе вакыт ул дога кылгачтын миннән:
– Нихәл, армадыңмы? – дип сорый.
Мин арганлыгымны аңар әйтмим, һәрвакыт:
– Юк, армадым, – дим. Шуннан соң ул артык сөйләшми:
– Атлар солыларын бетергәч, мине уятырсың… – ди вә озын гына киерелеп сузыла да, тиз арада ук хырылдап йокыга китә… Мин ялгыз утырып калам. Бу вакыт миңа бик күңелсез була.
Тирә-яктагы чәчүчеләр дә һәммәсе эштән тукталган. Аяк өстендә кем дә күренми. Анда-монда атлар гына икәү-өчәү бергә киңәшеп, серләшеп торган кебек күренәләр. Табигать терелеп бетмәгән. Кошлардан чыпчык яисә сыерчыклар гына чырылдашкалап үтәләр яисә ала карга ачы тавышы белән каркылдап уза. Аның сөйкемсез ачы тавышына атлар ашаган җирләреннән туктап караналар, мин искәртмәстән, ни булды дип аптырап, Фәйзулла агайга карыйм… Ул хырылдап ята, йоклый ахрысы. Ләкин керфек араларыннан күзләре күренә, икесе дә аклы кебек, хәрәкәтләнәләр. Мин тагын куркам… Бервакыт мин шулай аңар таба карап тора идем, ул кинәт авызын ершайтып, чырае көлгән рәвештә булды. Аһ, бу сөйкемсез көлеш! Мине бөтенләй изде, чәчләрем үрә торды, түбәмнән бозлы су коелган кебек булды. Курыкканымнан торып бер читкә китеп утырдым.
Моннан соң ул йоклаганда мин аңар карамый бер читтәрәк, авыл якка карап утырадыр идем. Авыл янындагы тау өстендә ике җил тегермәне бик ерактан күренә иделәр. Алар минем зиһенемне адаштыралар… Миңа алар җанлы кебек тоела иделәр. Кайчагында мөгезләрен сузып, нидер тыңлаган төсле, тик кенә торалар. Бу вакытта әллә нинди кодрәт кәҗәләре төсле җанварларга ошыйлар. Яисә бер урында җиңнәрен селкетеп, кулларын бутап-бутап шаярган балалар төсле котырып чыгалар… Аһ, бу шаярган «дию балалары» ерактан нихәтле минем эчемне пошыра иделәр. Бу вакытта атларның бер көйгә кыштырдашып ашаган тавышлары, Фәйзулла агайның хырылдавы, коры җилнең ыжгыруы арасыннан курай уйнаган
тавыш ишетелә иде, анам-атам да шунда булган кебек тоела иде. Тик күрми генә идем…
Фәйзулла агай йоклап торгач:
– Әйдә, бетерик тә, кайтырбыз… – ди торган иде. Ул мине күңелләндерер өчен моны әйтә иде. Тагын кичкә хәтле бер дә сөйләшмичә эшлидер идек.
Тик бу вакытта борын үтә генә көй чыгаргалап йөри иде ул. Бу чакта миңа күңелле буладыр иде.
Без авылга кайтканда, кояш түбәнләнеп кызарган була иде. Тегермәннәр яныннан үткәндә, мин инде тынычсызланмый идем: Фәйзулла агай әкренләп җырлый, мин тыңлап кайтам. Аның җырларына мин әллә нинди мәгънәле, серле сүзләр, хакыйкатьләр кебек карыйдыр идем.
Ул бер җырында:
“Төннәр уртасында үкереп елый
Буйга гына җиткән кыз бала», – ди.
Мин шул турыда юл буенча уйлый киләм: «Ни сәбәптән болай төн уртасында үкереп елый икән? Алар һәммәсе дә шулай төн уртасында елыйлармы?.. Әнкәләре сизәме, юатамы икән? Ачуланмый гына юатасы иде. Алар бит гаепле түгел: Фәйзулла агай да аларны сүкми, кызганып кына җырлый…»
Безгә дәдәм үзе капка ача, җиңгәм дә, Гөлниса белән Фатыйма да шунда булалар.
Җиңгәм ачык йөз белән минем турыда Фәйзулла агайга:
– Хәсәнемне син арыткансыңдыр инде, юләр нәрсә! –ди. Миңа:
– Әйдә юын инде тизрәк, ашыйсың да килә торгандыр, бәбкәм… – кебек сүзләр әйтеп, ягымлы гына каршылый иде. Дәдәм:
– Аздырма, аздырма үзен, Фәйзулла! Ничек, ялкауланмыймы, карышмыймы? Юкса, мин үзен!.. – ди.
Җиңгәм аңа ачулана:
– Я, булыр, саташкан! Баланың күңелен бозып сөйләнәсең шунда… – ди.
Минем күзләремә яшьләр килә, көчкә генә еламый түзәм.
Фәйзулла агай:
– Малай егет, өйләнәсе генә бар… – ди.
Җиңгәй минем аркамнан кагып көлә, мин оялып өйгә кереп китәм.
Минем юынган җиремә килеп, Гөлниса белән Фатыйма бер-берсен бүлеп-бүлеп миңа хәбәрләр сөйлиләр: кайда әнкәйләре белән кунакка барганнар, бәпкәләрне ничек карга ала башлаган, әткәләре ярминкәдән нинди уенчыклар китерергә әйткән, – тиз генә сөйләп өлгерергә тырышалар.
Кич тиз уза, иртән тагын җиңгәм уята, тагын тиз генә торырга тырышам…
Чәчү беткән иде инде… Бер көн Фәйзулла агай хәстәләнеп өенә китте. Шуннан соң аның хатынын бер-ике мәртәбә күрдем. Дәдәмнән акча сорарга килгән иде. Аның хатыны үзеннән биек, үзеннән матур иде, тик киемнәре начар. Менә җиңгәмнең күлмәкләре шәпләр!
Без бервакыт җомга көнендә җиңгәм, Гөлниса, Фатыйма урманга җиләккә бардык. Җиңгәм миңа яңа күлмәк-ыштан, күк кәләпүш кидерде. Гөлниса белән Фатыйма да бик киенгәннәр иде. Көн бик һәйбәт, аяз, урман тәбәнәк, яфрак вә чәчәккә күмелгән, күз камашырлык якты, эссе. Агач, чәчәк исләре мигә үк тула, рәхәтләндерәләр; төрле сандугачлар, Гөлниса белән Фатыйманың мин кырдан
кайткач ашыгып-ашыгып хәбәр сөйләгәннәре кебек, әллә ничәсе бердән сайрый, иң нечкә кылдан алып төрле көй, төрле тавыштан гаҗәепле бер матур гөрелте чыга: әллә кайларда чылтырап аккан елга тавышлары, әллә нинди хатын-кызның бик нечкә, бик матур каһкаһәләре, бишек тирбәткән көйләр, әллә кайлардан ишетелгән көтүче кычкырыклары, күктә уйналган әллә нинди шатлык көйләре, курай тавышлары, чиксез-кырыйсыз матурлык, сафлык, югарылык көйләре… Бу вакытта атам-анам да гүя әллә кайда, бик еракларда шатланалар…
– Хәсән, Гөлниса, сез миннән ерак йөрмәгез, адашырсыз… – ди җиңгәм. Ул үзенең ал күлмәге, матур чырае белән бик зур гөл чәчәгенә ошый, ифрат та сөйкемле!.. Кайбер җирләрдә агач ботаклары аңар тимәсен өчен, ул үткәнче тотып торам, аңар күрсәткән шул кечкенә хезмәтемә җаным белән рәхәтләнәм… Аның аяк астына чәчәкләр түшисем килә…
Без өйгә кайтканда, көтүләр килә иде. Дәдәм капка алдында күңелсез генә тора, – безнең җиләкләргә дә бер дә исе китмәде. Гөлниса белән Фатыйманы да бер дә мактамады, сөймәде. Җиңгәм белән сөйли калдылар, без өйгә кердек. Ишек ачык иде. Соңыннан җиңгәмнең:
– Үлгән икән мескен!.. – дип кайгырып кергәнлеген ишеттем.
Ул өйгә кергәч:
– Фәйзулла агагыз үлгән икән… – диде. Гөлниса белән Фатыйма икесе бердән:
– Әни, чынмы үлгән? Әни, ник үлгән, ә? – диештеләр.
Мин дә, җиңгәм ни әйтер икән дип, аларның болай сорауларыннан разый булдым.Җиңгәм:
– Чын булмый ни… Юкларны сорашмыйлар… – диде.
Артык алар да сорашмады, җиңги дә ул турыда безгә бер сүз дә сөйләмәде. Шулай да минем урман рәхәтләрем тузанга тузды, күңелемә Фәйзулла агай килеп утырды…
Моннан соң байтак вакытларга кадәр әлеге караңгылы-яктылы бүлмәдә ике кеше түгел – өч хәлсез кеше ята башлады: өчесе дә аңлашылмаган тел белән бик әкрен, көчкә сөйләшәләр, морҗадан җил сызгыра, тәрәзә төбендә һәм куркынычлы, һәм моңлы курай уйнаган тавыш ишетелеп тора… Яисә, мәгълүм булмаган әллә кайлардагы кырда, бер-берләреннән ерак яткан хәлсез кешеләр дә икәү генә түгел – өчәү. Өсләренә нечкә чаршаулар ябылган, күтәрелеп, өрелеп торалар… Җил селкетә, җил сызгыра. Караңгы… Курай тавышы ишетелә, – кем уйнаганы күренми…
